Historia Helu - do roku 1918

    Hel (niem. Hela) występuje w dokumentach duńskich już w 1198 roku, ale powstanie osady w miejscu dzisiejszego miasta ocenia się na znacznie wcześniej. Jednak ze względu na rodzaj podłoża i rozmywanie go przez morze nie udało się odnaleźć żadnych śladów.

    Kroniki duńskie z 1219 roku mówią o osadzie z przywilejami miejskimi na prawie lubeckim pod rządami księcia pomorskiego Świętopełka II. Nie zachowały się dokumenty potwierdzające prawa miejskie Helu, ale zachowały się przekazy mówiące o traktowaniu osady na prawie lubeckim, co mogło oznaczać posiadanie statusu miasta.

    W 1308-1309 Hel zostaje podbity przez Zakon Krzyżacki. Krzyżacy prawdopodobnie zniszczyli wszelkie dokumenty związane z posiadaniem Helu przez książąt pomorskich. W 1351 roku założono tu Bractwo św. Katarzyny. W 1378 wielki mistrz zakonu Winrich von Kniprode odnawia akt lokalizacyjny miejscowości. W tym czasie mieszkańcy trudnili się głównie połowem, a wszelkie inne towary przywożono z pobliskich miast. Prowadzono tu również karczmy, ponieważ do miasta często zawitywali żeglarze z różnych stron. Istnieją również przekazy świadczące o mniej uczciwych metodach pozyskiwania korzyści przez mieszkańców półwyspu, szczególnie, że ziemie te stanowiły znakomite schronienie dla wszelkiego rodzaju rzezimieszków.

    W 1417 roku w Nowym Helu (położonym około 1,5 km na wschód od starego) wybudowano kościół św. Piotra - patrona rybaków. Świątynia istnieje do dziś, lecz pełni rolę Muzeum Rybołówstwa. Tajemnica pochłonięcia przez morze "Starego Helu" (lub niem. "Alte Hela") nie jest do dziś do końca wyjaśniona - do dziś budzą sensacje stare podania i legendy o mieście nazywanym również "Polską Atlantydą".

    Hel zyskał na wartości militarnie w czasie wojny trzynastoletniej 1454-1466. Na mocy układu z 14 marca 1454 roku, Hel podporządkowany był Gdańskowi. Powstały tu fortyfikacje, powstał tu port wojskowy, kontrolowano i prowadzono walki z wszelkimi jednostkami wrogów.

    W 1524 zaczęły tu docierać informacje o nowym ruchu w chrześcijaństwie - luteranizmie. Po roku od dotarcia z Gdańska nowego trendu powstała tu gmina luterańska. W 1526 roku do Gdańska przybył król Polski Zygmunt Stary i wraz ze zmianami ustrojowymi tego miasta w jego granice włączona jest część Półwyspu Helskiego. Tak więc Hel na długie lata został podporządkowany dla Gdańska i zarządzany przez jednego z jego burmistrzów. Zmiana ta wpłynęła niekorzystnie dla Helu: główną profesją jego mieszkańców stawało się rybołówstwo, a przede wszystkim stale malała liczba jego mieszkańców. Od roku 1526 do 1593 liczba mieszkańców zmniejszyła się z 640 do 445. W 1570 spłonął najstarszy helski kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, położony około 1500 metrów od centrum dzisiejszego Helu. Wokół tego kościoła znajdowało się pierwotnie centrum osady z ratuszem, szpitalem i placami targowymi. Lecz w skutek sił natury centrum to przenosiło się z czasem w kierunku centrum dzisiejszego.

 Stosunki bezpieczeństwa musiały w XVI w. być tutaj nie nadzwyczajne, gdyż w r. 1562 mieszkańcy w obawie korsarzy odesłali kosztowności kościelne do Gdańska na przechowanie. W r. 1577 w czasie oblężenia Gdańska zajął Helę pułk.Ernest Weiher i zmusił do oddania hołdu Batoremu. W roku 1629 zniszczyli Szwedzi całkowicie Starą Helę wraz z kościołem, a uszkodzili Nowa Helę. Starej Heli już nie odbudowano a jej mieszkańcy przenieśli się do nowej Heli. Resztki kul z dział okrętowych przechowuje się na cmentarzu kościelnym i koło latarni morskiej. Kościół w Starej Heli istniał od niepamiętnych czasów, a źródła wspominają o nim już w XIV wieku. Posiadał on cudowną statuę M.Boskiej, przeniesioną w czasie reformacji do Swarzewa. Popadłszy w r. 1629 w ruinę, nie został już odbudowany. W r. 1705 były jeszcze po nim wysokie mury, dzisiaj niema z nich już ani śladu.

  Administratorem Heli za czasów polskich był trzeci burmistrz Gdańska. Jednakże administratorowie ci pojawiali się zaledwie co lat kilkadziesiąt na miejscu, nie wiele troszcząc się o losy Heli.

    Wiek XVIII nie zaczął się pomyślnie dla Helu: w 1709 roku wybuchła epidemia dżumy i zmarło 225 osób. W 1734 roku osada znalazła się pod ostrzałem floty rosyjskiej, ponieważ była częścią Gdańska, gdzie przebywał król Polski Stanisław Leszczyński. W 1741 i 1771 roku Hel został znacznie zniszczony przez sztormy. W 1777 książę Fryderyk Maklemburski wydał zakaz używania modlitwy o "błogosławiony brzeg", co oznaczało zarówno dobry połów, jak i majątek pozyskany z rozbitych okrętów. Do Prus przyłączono Helę wraz z Gdańskiem, dopiero przy drugim rozbiorze Polski w r. 1793. W r. 1807 do 1808 kwaterowali tu długo Francuzi, którzy zabrali wszystkie kosztowności z kościoła. W r. 1872 utraciła Hela prawo miejskie, przywrócone w r. 1920 przez rzad polski. Prawa Gdańska trwały jeszcze do r. 1883, kiedy rząd pruski odkupił od miasta 1600 ha. lasu między Helą a Borem.

widok z cypla na miasto z lat 1905-1918

    W wyniku II Rozbioru Polski w 1793 roku Hel przechodzi do Prus. W 1807-1814 Hel wchodzi w skład Wolnego Miasta Gdańsk ustanowionego przez Napoleona Bonaparte. W 1825 roku wybudowana zostaje tu latarnia morska, istniejąca do dziś. W 1872 roku Hel zdegradowano do wsi, co było rozwiązaniem racjonalnym ze względu na wielkość okolicznych wsi. W 1887 roku Hel znalazł w się w nowo utworzonym powiecie puckim. Koniec wieku XIX to rozwój Helu: w latach 1892-1893 zbudowano tu nowoczesny port rybacki oraz pasażerski, a także powstał tu dom letniskowy dzięki czemu miasteczko stało się od 1896 również oficjalnie "Kąpieliskiem Bałtyckim".
W r. 1896 otwarto zakład kąpielowy nadmorski, w r. 1899 nowy kurhaus, a Hela zaczęła ściągać dość znaczną liczbę gości, która w latach przedwojennych dochodziła do 400 - 600 osób rocznie. Oprócz kurhausu, połączonego z hotelem i restauracją jest jeszcze kilka innych will hoteli i restauracyj. Najstarsza z nich jest restauracja "Lwia Jama" elegancko urządzona, której ściany zdobią sieci i przyrządy rybackie. Oberże Gotfrida Schmell, Artura Feyerabend, Charlotty Kamrath. Mieszkania dla letników wynajmują prawie w każdym domu, razem około 80 pokoi do wynajęcia. W 1922 bawiło to 600 letników.

Najcenniejszym zabytkiem Heli jest kościół ewangelicki, niekdyś katolicki, który od r.1526 przeszedł w ręce ewangelickie. Prezbiterjum z wieloboczna absydą i zakrystią pochodzi z XIV w., nawa z XV w. Założenie wskazuje, że obecny kosciół jest tylko częscią dawnego, który albo nie został wykończony, albo też po pożarze w r. 1572 tylko częściowo odbudowany. Świadczy o tem nawa, która w stosunku do swej długości (8.5 m.) jest nieproporcjonalnie szeroka (19.5 m.), skąd wniosek, że jest to tylko wschodnia część nawy kościoła, zamierzonego jako trzynawowy. Sufit z desek. W r. 1865 rozebrano wieżę z powodu obawy zawalenia się. W wielkim ołtarzu obraz "Chrystus przed Piłatem" z r. 1647, kopia Rembradta "Ecce Homo" dar burmistrza Adrjana von der Linde. Pozostałością urządzenia kościoła z czasów katolickich jest tryptyk sw. Andrzeja, rzeźbiony i malowany z lat 1500 - 1508. W części środkowej rzeźba sw.Andrzeja, niżej Zaśniecie M. Boskiej, w predelli popiersie Chrystusa i 12 apostołów, na skrzydłach obrazy. Tryptyk odnowiono w r. 1904, a zdaniem znawców powstał on pod wpływem Lubeki. Z innych zabytków posiada kościół dwa gotyckie świeczniki mosiężne, dwa pająki z XVII w. (1650), malowane ławki z r. 1626, a w zakrystji piec kaflowy gdański, malowany, z r. 1758. W r. 1888 kościół przebudowano przyczem usunięto wiele dawnych zabytków. Bogaty niegdyś skarbiec ogołocili ewangelicy w r. 1562, wywożąc kilkadziesiąt monstrancji i kielichów do Gdańska na przechowanie, a to co pozostało zabrali Francuzi w r. 1807. Osobliwością jest przechowywana tu kość ryby mieczowca.

Na południe od miasteczka, niemal na samym cyplu stoi na wybrzeżu Dom Zdrojowy, dwupiętrowa willa z wieżą, zbudowana w r. 1899, a obok łazienki kąpielowe nadmorskie.

Uroczyste otwarcie kąpieliska w Helu miało miejsce 21 czerwca 1896. Już w 1899 roku zbudowano reprezentacyjny Kurhaus "Hela", przemianowany w 1920 na Dom Zdrojowy - Hotel "POLONIA". Jego gośćmi byli m.in. Stefan Żeromski i Karol Szymanowski.
W czasie drugiej wojny światowej drewniany kurhaus został całkowicie zniszczony.

Kurhaus Hela ok.1900	Kurhaus Hela	Kurhaus Hela	Kurhaus Hela
Kurhaus	Dom Kuracyjny	Dom Kuracyjny	Goście przyjechali do Kurhausu
Goście przyjechali do Kurhausu	Damy na molo Domu Zdrojowego	molo i Dom Kuracyjny	W głębi, z lewej Kurhaus
W głębi, z lewej Kurhaus	Dom Kuracyjny	Molo Domu Kuracyjnego	Molo Domu Kuracyjnego
W głębi, z prawej Kurhaus.	Widok z latarni na Kurhaus	Dom Kuracyjny ok.1905	Dom Kuracyjny
Łazienki przy Domu Kuracyjnym	W głębi, z lewej Kurhaus	Kurhaus	Przybycie statku
Kurhaus za czasów pruskich

• zasadnicza większość - ze zbiorów helskich pocztówek Marka Krzyczkowskiego

• ze zbiorów helskich pocztówek Ewy Matysiak

• ze zbiorów helskich pocztówek Wł.Szarskiego i M.Sosnowskiej

• z książki: Bandrowski J. - Na polskiej fali, - Wielkopolska
  księgarnia nakładowa Karola Rzepeckiego, Poznań 1927

• ze zdjęć publikowanych w "Helskiej Blizie"

Dominuje nad niemi zalesione wzgórze Bliza (Bliesenberg), gdzie już w XVII w. wystawiono pierwszą latarnię morską zwana Blizą. Był to bardzo prymitywny przyrząd, gdzie na rodzaju szubienicy wieszano kocioł miedziany, w którem nocą paliła się smoła. Bliza zyskała taką sławę, że król Jan III w r. 1678 przybył do Heli na udekorowanym okręcie, aby ją zobaczyć. Trzykrotnie burze niszczyły blizę, która zawsze odnawiano, aż w r. 1806 zaczęli Prusacy budowę obecnej latarni morskiej, z powodu wojen Napoleońskich wykończonej dopiero w r. 1827.

AUTORZY

Dr. Mieczysław Orłowicz St.referent dla spraw turystyki w Min.Robót Publicznych - Przewodnik po województwie pomorskiem
Lwów - Warszawa 1924 rok (Hel, wybrane fragmenty cytowane według oryginału.)
 

Metadane - wyciąg z rejestru zmian