Historia Helu - od 1918 roku do 1936 roku

W dniu 11 listopada 1918 r. w wagonie kolejowym w Compiegne pod Paryżem marszałek francuski F.Foch jako przedstawiciel ententy przyjął podpisanie warunków rozejmu przez Niemcy.

Po 123 latach niewoli narodowej i wielu krwawo stłumionych powstaniach Polska odzyskała niepodległość, przyjmując dzień 11 listopada jako Święto Niepodległości.

Prawnym zakończeniem Pierwszej Wojny Światowej był Traktat Wersalski, podpisany przez Niemcy i państwa ententy 28 czerwca 1919 roku i ratyfikowany 10 stycznia 1920 roku (z tą datą wszedł w życie).
W Polsce - z inspiracji zaborców powstała 12.IX.1917 Rada Regencyjna, która ogłosiła 7.X.1918 manifest, głosząc utworzenie niepodległego Państwa Polskiego. 23 X powołano pierwszy Rząd Polski, a 22 listopada przekazano cała władzę Józefowi Piłsudzkiemu jako Naczelnikowi Państwa.

Fragment dekretu Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego:
"Z dniem 28 listopada 1918 roku rozkazuję utworzyć marynarkę polską, mianując jednocześnie pułkownika marynarki, Bogumiła Nowotnego szefem Sekcji Marynarki przy Ministerstwie Spraw Wojskowych."

Polska otrzymała około 150 km odcinek wybrzeża: od Orłowa do Jeziora Żarnowieckiego (licząc w tym długość linii brzegowej półwyspu helskiego z obu stron).

Dnia 10 II 1920 w puckiej Bazie Lotnictwa Morskiego leżącej pomiędzy Puckiem a Swarzewem odbyły się z udziałem gen. Józefa Hallera historyczne zaślubiny Polski z morzem. (pamiątkowy słup zaślubin przeniesiono do portu rybackiego w Pucku, nie stoi on wbrew napisowi na miejscu zaślubin ! ). Rozpoczęto obsadzanie ważniejszych miejscowości Wybrzeża i przystąpiono do tworzenia Dowództwa Wybrzeża Morskiego.

W 1931 roku w osadzie Hel rozpoczęto budowę portu wojennego. Dla zasiedlenia Helu Polakami zbudowano istniejące do dziś osiedle "kolonia rybacka", kościół katolicki i szkołę. Już w 1921 roku zbudowano linię kolejową biegnącą przez cały półwysep, aż do osady Hel. Dodatkowo wybudowano drogę bitą z Juraty do Helu, prowadząc ją ze względów strategicznych (ochrona przed ostrzałem z samolotów) z ponad 40-ma zakrętami w gęstym lesie.

Traktat Wersalski przyznał Polsce 146 km wybrzeża morskiego - z czego niemal połowa to wybrzeże półwyspu helskiego liczone z obu stron.
Po ratyfikacji Traktatu przez Niemcy 10 I 1920 , rozpoczęto obsadzanie Wojskiem Polskim Wybrzeża.
Już na początku 1919 rozlokowano w Pucku Baon Morski, którego tworzenie rozpoczęto w Twierdzy Modlin.
10 II 1920 w Pucku, na wodowisku hydroplanów Morskiego Dywizjonu Lotniczego, dokąd przybyły dodatkowe odziały piechoty i kawalerii polskiej, po przyjeździe gen. Hallera odbyły się historyczne zaślubiny Polski z morzem. Natychmiast po zaślubinach rozpoczęto obsadzanie ważniejszych miejscowości Wybrzeża i przystąpiono do tworzenia Dowództwa Wybrzeża Morskiego.
W lipcu 1921 utworzono w Pucku szkołę podoficerską artylerii, ulokowaną w sali teatralnej hotelu Vossa przy ul.Wolności (znajdował się tam po II Wojnie Światowej Powiatowy Dom Kultury)
W końcu października 1921 zaczęto formować w Pucku Pułk Artylerii Nadbrzeżnej, dla wsparcia tworzącej się dopiero i bardzo wówczas słabej Marynarki Wojennej.

Już w 1921 roku opracowano i zgłoszono pierwszy wniosek budżetowy o zakup dział 350 mm dla obrony Wybrzeża.

W miarę rozwoju Marynarki Wojennej powstał problem braku odpowiedniej bazy dla Floty i braku portu morskiego dla rozładunku transportów wojskowych dla Polski.
Port rybacki w Helu wybudowany w latach 1892-1898, z powodu niewielkich rozmiarów, płytkości basenu oraz złego stanu wymagającego remontu także nie mógł w pełni zaspokajać potrzeb żeglugi morskiej. Port posiadał dwa mola konstrukcji drewnianej, zachodnie długości ok. 320 m i wschodnie długości ok.120 m, powierzchnia portu wynosiła 3 ha, a głębokość basenu 2,5 m. Pomimo niedostatecznych parametrów port w Helu zaczął spełniać cele szkoleniowe dla marynarki oraz rozpoczęto prace przy jego rozbudowie. Powstała koncepcja rozładunku transportów morskich w Helu (bezpośrednio lub z pomocą barek) i w związku z tym rozpoczęto budowę linii kolejowej Hel - Wielka Wieś (obecnie Władysławowo).

Latem 1921 roku, oddano do ruchu linię kolejową łącząca Hel z Wielką Wsią.

Dworzec kolejowy

Dworzec kolejowy

Ulica Wiejska - historycznie pierwsza z ulic Helu, obecnie główny deptak helski. Początkowo Dorfstrasse, w latach międzywojennych ulica Wiejska, w czasie okupacji Dorfstrasse, po wyzwoleniu ul.gen.Waltera, (Skąd go poniosło aż nad morze???) obecnie znów ul.Wiejska...

Hel z wieży kościoła 1901r.	Ulica Wiejska ok.1905r.	to samo miejsce, widok z przeciwnej strony	to samo miejsce kilka lat później - z większej odległości
to samo miejsce kilka lat później - rejon dzisiejszego Hotelu Riviera	to samo miejsce lata 20-te - rejon dzisiejszego Hotelu Riviera	Okolice dzisiejszego kpt.Morgana	Ulica Wiejska
Ulica Wiejska przed 1912	Ulica Wiejska - kościół zasłania szkoła zbudowana w 1883 r.	Ulica Wiejska - studnia przy kościele	Ulica Wiejska - wieża po przebudowie
Ulica Wiejska	Ulica Wiejska	Ulica Wiejska	Ulica Wiejska
Obrazek z ul.Wiejskiej	Strand Hotel na Wiejskiej	Strand Hotel na Wiejskiej	Lwia Jama
Lwia Jama	Lwia Jama na Wiejskiej	sala Lwiej Jamy	ogród Lwiej Jamy
Przy starym kościele	Przy starym kościele	Przy starym kościele	Przy starym kościele Po wojnie
Przy starym kościele Po wojnie	Przy starym kościele Po wojnie	Ulica Wiejska lata 30-te	Ulica Wiejska
Ulica Wiejska	Ulica Wiejska	Ulica Wiejska lata 30-te	Ulica Wiejska
Ulica Wiejska	Ulica Wiejska	Ulica Wiejska w domu po lewej jest obecnie masarnia "U Holendra"	Willa "Quo Vadis" (istnieje do dziś)
Ulica Wiejska w miejscu przybudówki po prawej znajduje sie obecnie ARMADA - najlepszy dorsz w Helu!!!	okolice obecnej ARMADY	d."Tawerna u Maćka"	Biesiada przed istniejącym do dziś budynkiem (d."Tawerna u Maćka")
okolice dzisiejszego MORGANA	Poczta w 1913 roku	Wczasowicze na Wiejskiej	Między tymi domami przebito ul.Leśną
Ulica Wiejska przed 1918	Ulica Wiejska lata 30-te	Ulica Wiejska	Widoczek ze starego Helu
Ulica Wiejska przed 1918	Wylot ulicy Wiejskiej w kierunku dworca	Ul.Wiejska w dniu święta - lata 30-te	Ul.Wiejska - lata 30-te

W 1922 roku powstał Odział Łączności Wybrzeża Morskiego, który dysponował siecią lądowych punktów obserwacyjnych, stacją gołębi pocztowych, oraz radiostacjami w Gdyni, w Pucku, a od 1936 roku takę w helu.

W kwietniu 1923 roku otworzono port tymczasowy w Gdyni.

Dopiero w 1924 roku starania Polski w Lidze Narodów doprowadziły do przyznania Polsce, po długich negocjacjach Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte, na terenie Wolnego Miasta Gdańsk.

Plany stworzenia na Helu silnej bazy obrony Wybrzeża zaowocowały w 1928 roku rozpoczęciem budowy portu wojennego w Helu, o kilkaset metrów na północny zachód od portu rybackiego.
Rozpoczęto militaryzację końcowego odcinka półwyspu helskiego - od końca cypla do miejscowości Bór. Rozwój turystyki na helskim cyplu uległ nagłemu zahamowaniu. Działająca w Helu spółka "Hel-Kąpiele Morskie" otrzymała 24 grudnia 1929 od władz wojskowych zakaz wznoszenia jakichkolwiek budowli, a na jej terenach, na cyplu, wojsko rozpoczęło budowę licznych obiektów wojskowych. Spór cywilny w tej sprawie trwał aż do wybuchu wojny i jego echa trwają do dziś.

Już w zamierzchłych czasach na cyplu półwyspu Helskiego rozpalano ognie, aby statki idące tędy do Zatoki Gdanskiej lub z niej wychodzące miały łatwiejszą nawigację. Źródła historyczne donoszą, że takie ognie palono na wieży zbudowanego w Helu kościoła, a później, w czasach Jana III Sobieskiego - w żelaznym koszu podwieszonym na specjalnym żurawiu, a następnie (opalany węglem kamiennym) na szczycie drewnianej wieży, która kilkakrotnie zapalila się sama.
W 1807 r. zwycięski Napoleon w "pokoju w Tylży" wydzielił Gdańsk jako Wolne Miasto, które otrzymało m.in. cały Półwysep Helski. Po upadku Napoleona, mocą uchwał zapadłych na Kongresie Wiedeńskim (zakończonym w 1815) Gdańsk został włączony ponownie do państwa pruskiego. Z tego okresu pochodzi pierwsza murowana latarnia morska z prawdziwego zdarzenia, która została zbudowana w Helu przez władze Prus w 1826 roku. Była ona okrągła i miała 42 m wysokości. Dnia 1 sierpnia 1827 roku zapalono na niej po raz pierwszy 6 lamp zasilanych olejem rzepakowym, które były widoczne z odległości 17 Mm.
W 1919 półwysep helski przypadł Polsce, natomiast Gdańsk i okolice ustanowiono Wolnym Miastem, wcielonym następnie w latach 1939-1945 do Niemiec. W 1926 r. władze polskie zainstalowały lampę naftową z czterema soczewkami.

W 1929 roku zmienił się wygląd latarni - wieżę otynkowano i pomalowano w biało-czerwone pasy. W 1938 roku zainstalowano żarówkę elektryczną o potężnej mocy 3000W. Ta helska latarnia służyła aż do wybuchu II Wojny Światowej w 1939 roku, kiedy w czasie obrony Helu została 19 września wysadzona w powietrze przez polskich saperów dla utrudnienia namiarów dla ciężkiej artylerii niemieckiej ostrzeliwującej Hel. Zarys jej fundamentów jest do dziś widoczny, jako owalny skwerek kilkanaście metrów przed wejściem do obecnej latarni.

W październiku 1931 roku podpisano umowę na budowę portu wojennego w Helu z Konsorcjum Francusko-Polskim. Autorem projektu portu o wymiarach 330 x 400 m był inż. W. Szawernowski. W 1933 roku zakończono prace pogłębiarskie i rozpoczęto budowę nabrzeży. W 1934 r. zerwano pertraktacje cenowe z Konsorcjum i ogłoszono przetarg na dalszą budowę portu w Helu oraz stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni. Połączenie tych dwu obiektów w jednym przetargu wyniknęło z założenia, że piaskiem wydobytym przy pracach w Helu będzie się podnosić podmokłe tereny w rejonie Gdyni. Konsorcjum przegrało przetarg, ale w toku dalszych negocjacji obniżyło cenę poniżej najtańszej oferty i ponownie otrzymało zlecenie na dalsze wykonawstwo.
Żelbetowe skrzynie falochronów wykonywano w Gdyni, po czym holowano je na Hel i tam zatapiano.

W 1931 roku w pobliżu portu wojennego wywiercono pierwszą studnię artezyjską głęboką na 157 m, samoczynnie podnoszącą wodę do 60cm nad poziom terenu. Drugą studnię wywiercono w 1938 r. Pierwsze linie wodociągowe zasilały port wojenny i koszary w "Jantarowej Checzy", całość sieci wodociągowej (bez podziemnych schronów na hydrofornie) oddano oficjalnie do eksploatacji na kilka tygodni przed wybuchem wojny.

Równolegle prowadzono na Helu budowę obiektów zaplecza portu - składu min i torped oraz schronów amunicyjnych zlokalizowanych w najszerszym miejscu półwyspu. Początkowo przechowywano to wszystko aż w forcie Modlin, a od 1928 roku na trzech krypach minowych, zakotwiczonych na wybrzeżu Helu na Zatoce Puckiej. Skład min składał się z 3 murowanych hal posadowionych nieco poniżej terenu, wyposażonych wewnątrz w suwnice. Obiekt zakończono w 1934 roku. Niedaleko zbudowano składy torped - budynki żelbetowe przykryte półmetrową warstwą gruntu. Schrony amunicyjne przeznaczone głównie na amunicji dla niszczycieli (zgodnie z ówczesną terminologią - kontrtorpedowców) wpuszczone były na głębokość 3 metrów w ziemię i ponadto obsypane 6 metrowa warstwą gruntu.

W 1931 roku w pobliżu portu wojennego wywiercono pierwszą studnię artezyjską głęboką na 157 m, samoczynnie podnoszącą wodę do 60cm nad poziom terenu. Drugą studnię wywiercono w 1938 r. Pierwsze linie wodociągowe zasilały port wojenny i koszary w "Jantarowej Checzy", całość sieci wodociągowej (bez podziemnych schronów na hydrofornie) oddano oficjalnie do eksploatacji na kilka tygodni przed wybuchem wojny.

Wiosną 1931 roku starania marynarki spowodowały wysłanie na Hel czterech dział 105 mm (na kołach) francuskiej firmy Schneider, które zakupiono (dwa w wersji produkowanej uprzednio dla Grecji a dwa w wersji dla Danii) dla zapoznania się z ofertą sprzętową Schneidera. Te dwie dwudziałowe półbaterie ustawiono na stanowiskach na odcinku Hel - Jurata, jako Baterię Grecką i Baterię Duńską. Każde stanowisko zasadnicze składało się z dwu okrągłych, wybetonowanych kręgów - działobitni i czterech podręcznych schronów amunicyjnych, mogących pomieścić w sumie 400 pocisków i 400 ładunków. Każda bateria otrzymała ponadto betonowy punkt kierowania ogniem. Obsługa działa składała się z 11 ludzi, dla których wybudowano w każdej baterii po dwa schrony. Podobnie zbudowano stanowiska pomocnicze dla każdej z tych baterii, przewidziane do prowadzenia ognia do celów na Zatoce Puckiej. Dla przesuwania armat przy pomocy ciągników zaprojektowano drogi wewnętrzne o długości ponad 5 km. Prace przy ustawianiu tych baterii opóźniły się do 1932 roku z powodu przesunięcia części funduszy na ustawianie baterii nadbrzeżnej "Canet" (dwie armaty 100 mm) na Kępie Oksywskiej, w rejonie wnoszonego portu wojennego na Oksywiu i portu handlowego w Gdyni.

Liczne, kolejne wnioski i projekty w sprawie tworzenia artylerii większego kalibru w Helu zostały sfinalizowane dopiero dzięki energicznym staraniom i pracom studialnym szefa służby Artylerii i Uzbrojenia w Kierownictwie Marynarki Wojennej kpt. marynarki (później kmdr. ppor.) Heliodora Laskowskiego (zm.w 1936 w Egipcie, w wieku zaledwie 38 lat), inżyniera artylerii morskiej wyszkolonego we francuskich wyższych szkołach wojskowych.
Koncepcją H. Laskowskiego było stworzenie całkowitej samowystarczalności obronnej bazy morskiej - baza miała wspierać flotę a nie być przez nią broniona.

W 1934 roku w Morskim Dywizjonie Artylerii Przeciwlotniczej stworzono Oddział Wartowniczy (ponad 80 ludzi), który zakwaterowano w wykupionej willi Związku Nauczycielstwa Polskiego "Jantarowa Checza". Na bazie tego oddziału powstał w 1935 roku Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej, jego dowództwo ulokowano w wydzierżawionym od sierżanta Hirscha budynku w obrębie kolonii rybackiej. Obok, w budynku wynajętym od p.Lewandowskiego ulokowały się pluton gospodarczy, kasyno oficerskie, sala odpraw i wykładowa. Obsada 21 baterii kwaterowała w barakach nadleśnictwa Hel, 22 baterii w nowych, zbudowanych w lesie koszarach na północ od portu wojennego, 23 baterii w nowych koszarach w miejscowości Bór, niedaleko ówczesnego przystanku kolejowego.

W 1934 roku przystąpiono do budowy sieci kolejki wąskotorowej, jednotorowej o szerokości 100 cm, dla celów wojskowych. Specjalne wagoniki do przewozu min, torped itd. wykonały Warsztaty Portowe Marynarki Wojennej w Gdyni. Dwie lokomotywki dieslowskie wykonały "Zakłady Ostrowieckie" w Ostrowcu Świętokrzyskim i dostarczyły je na Hel z początkiem 1938 roku. Długość torów całej sieci kolejki helskiej wynosiła 26 km.

W końcu września 1935 roku cztery armaty 152,4 mm, zakupione w Szwecji w firmie Bofors, znalazły się po próbach poligonowych nadzorowanych także przez H. Laskowskiego w Gdyńskim porcie, przywiezione transportowcem Marynarki Wojennej ORP WILIA - frachtowcem zbudowanym w 1906 roku. Po przewiezieniu elementów armat koleją do Helu rozpoczęto pokonywanie kolosalnych problemów z przetransportowaniem piaszczystą drogą, na odległość ok. 1200 m i podniesieniem na przygotowane betonowe działobitnie elementów o ciężarze ok.14 ton - oddzielnie podstawy, oddzielnie lufy. Przez 8 godzin jeden z tych elementów udawało się przeciągnąć o ok. 500 m. Po ustawieniu wszystkich armat, co stwarzało także wielkie problemy techniczne, zamontowano działową centralę artyleryjską firmy St.Chamond Granat.
W roku 1935 bateria Grecka dostała numer 11 a Duńska 12, bateria Laskowskiego miała numer 1.
Kompania artylerii nadbrzeżnej kwaterowała w baraku nadlesnictwa w Helu, a potem w willi "Jantarowa Checza" (tzw. koszary 218).

25 czerwca 1935 roku zarządzeniem ministra spraw wojskowych stworzono z trzech helskich baterii i oksywskiej baterii "Canet" Dywizjon Artylerii Nadbrzeżnej w sile 349 ludzi. Zaprojektowano i zbudowano stanowiska dla trzech dwudziałowych baterii p-lot. wyposażonych w działa wzoru 22/24 firmy Schneider. Baterie te otrzymały numerację 21, 22 i 23.

W 1935 r rozpoczęto budowę elektrowni bojowej o konstrukcji z ramy żelbetowej krytej żelbetowym dachem, zakrytej warstwą gruntu i wyposażonej w dwa generatory napędzane silnikami spalinowymi o mocy po 400 KM oraz zespół o mocy 100 KM do zasilania dziennego. Budowę elektrowni ukończono dopiero wiosną 1939 r. - zasiliła ona oprócz obiektów wojskowych także odbiorców cywilnych w Helu i Jastarni. Wszystkie wspomniane obiekty miały doprowadzone tory kolejki wąskotorowej.

Niedaleko portu rozpoczęto budowę dwu zbiorników po 400 t każdy, na ropę lekką dla okrętów podwodnych, a w połowie drogi między Helem a Juratą rozpoczęto budowę dwu zbiorników po 1000 t każdy, na ropę ciężką dla niszczycieli. Dla uchronienia przed zamarzaniem rurociągów o średnicach 20-25 cm prowadzących do portu, zbudowano pompy wyposażone w urządzenia ogrzewcze. Prac przy armaturze rurociągów nie zdołano ukończyć do wybuchu wojny.

Garnizonową izbę chorych i magazyny ulokowano w willi "Darzbór", pluton gospodarczy, magazyny i salę odpraw w domu p.Lewandowskiego, dowództwo 2 MDAPlot w domu p.Hirscha a obsade 21 baterii plot w barakach Nadleśnictwa.

W drugiej połowie 1935 roku rozpoczęto budowę koszar składających się z budynku mieszkalnego i kuchni ze stołówką i magazynem. Lokalizacja w lesie sosnowym blisko baterii im.Laskowskiego umożliwiała obsadzenie dział w ciągu 5 minut od ogłoszenia alarmu. Na północ od portu wojennego w lesie wybudowano koszary dla 22 baterii plot, niedaleko skasowanego już wówczas przystanku kolejowego Bór wybudowano koszary dla 23 baterii plot. Budowa koszar dla 21 baterii trwała najdłużej i zakończyła się dopiero w 1937 roku.

W 1935 roku rozpoczęto budowę domów mieszkalnych dla kadry - 12-to rodzinnego dla oficerów i 24-ro rodzinnego dla podoficerów, a następnie zbudowano jeszcze sześć mniejszych domów mieszkalnych. W pierwszym z wymienionych budynków kosztem rezygnacji z dwu mieszkań stworzono kasyno, przemianowane później na Oficerski Klub Garnizonowy, a od lutego 1939 na Podoficerski Klub Garnizonowy. Kasyno dla podoficerów było wcześniej urządzone w lokalu "Lwia Jama" przy ulicy Wiejskiej.

W 1935 roku rozpoczęto budowę szosy biegnącej przez cały półwysep - miała być ulepszoną drogą gruntową, a tylko w osiedlach asfaltową. Z braku przede wszystkim siły roboczej, szosa ta nie została w pełni ukończona aż do wybuchu wojny.

Dekretem Prezydenta R.P. z dnia 21 sierpnia 1936 roku unormowano status władz wojskowych na półwyspie, tworząc Rejon Umocniony Hel.
Rozporządzenia towarzyszące temu dekretowi ograniczyły możliwość dokonywania jakichkolwiek zmian budowli, dróg, uzbrojenia terenu itp. bez zgody władz wojskowych. Zakazy dotyczyły także dokonywania jakichkolwiek zmian w drzewostanie, jak również dokonywania pomiarów i zdjęć. Wszelki obrót nieruchomościami uzależniono od zgody władz wojskowych.

Wojskową centralę łączności telefonicznej umieszczono w budynku poczty w Helu, a pod koniec 1936 roku ułożono kabel podmorski łączący Hel z Pierwoszynem na Kępie Oksywskiej, skąd prowadził do siedziby Dowództwa Floty na Oksywiu. Wszystkie plany fortyfikacji zarówno na Helu, jak w rejonie Gdyni były opracowywane i nadzorowane w realizacji przez Szefostwo Fortyfikacji Wybrzeża Morskiego.

Już od 1936 roku baterie odbywały liczne strzelania do celów morskich, powietrznych a także naziemnych (w kierunku Juraty) Strzelania te odbywały się po zakończeniu sezonu turystycznego, na ogół w godzinach rannych, w przerwach kursowania pociągów. Prowadzono także strzelania nocne, z pomocą dwu plutonów Morskiej Kompanii Reflektorów Przeciwlotniczych przydzielonych z Gdyni (6 reflektorów).

Od strony morza, na Górze Szwedów, wnosi się opuszczona i zdewastowana stalowa konstrukcja. To także była latarnia morska uruchomiona w 1936 roku, po wyłaczeniu latarni w Jastarni-Borze (1872 - 1936r.) Światło latarni miało moc 500W i było wyposażone w soczewkę bębnową. Światło było umieszczone na wysokości 34,4 m (sama stalowa o ażurowej konstrukcji wieża ma 17 m), miało zasięg 14 Mm.
Latarnię na Górze Szwedów, obsługiwaną zdalnie z Helu, wygaszono i porzucono ostatecznie na pastwę losu w 1991r po licznych dewastacjach w latach 1988-1990. Obecnie to tylko cel pięknych wycieczek wzdłuż plaży..................
No i w dalszym ciągu jest to bardzo charakterystyczny punkt orientacyjny dla żeglarskich namiarów!

Metadane - wyciąg z rejestru zmian